Historisch overzicht: de geschiedenis van kunstmatige koeling

10 augustus 2020

De mens maakt al duizenden jaren gebruik van koude. In eerste instantie vooral voor het bewaren van producten, en met name de laatste honderd jaar ook voor een comfortabel binnenklimaat. We geven een overzicht van de historische ontwikkeling en de belangrijkste technieken.

Tekst: Harja Blok

De geschiedenis laat zien dat men in Mesopotamië, Egypte, Griekenland, Rome, en vanaf de middeleeuwen ook in diverse Europese landen heeft geprobeerd op natuurlijke wijze verkregen koeling (temperaturen lager dan de omgeving) toe te passen voor het bewaren van voedsel, het koelen van dranken, het vervaardigen van consumptie-ijs en het koelen van verblijfruimtes. Er werd sneeuw en ijs verzameld voor het warme seizoen of er werd op ingenieuze wijze gebruikgemaakt van het koelend effect van verdampend water.

IJskelders en -kasten
In ons land kennen we de ijskelders uit voorbije eeuwen, waarin tijdens de winter ijs werd opgeslagen dat tot in de zomermaanden kon worden gebruikt door banketbakkers en bierbrouwers. Ook werd in toenemende mate ijs geïmporteerd uit Scandinavië en de Grote Meren van Noord-Amerika. Welgestelden hadden de beschikking over een ijskast: een meubel van hout, geïsoleerd door kurk, met een ruimte waarin ijs (bevroren water) werd gelegd zodat het onderliggende koelvak tot bijna nul graden werd gekoeld. Elke week kwam de ijsleverancier langs en werd het gesmolten ijs vervangen en aangevuld. Koelwagons op de rails passen dit principe nog steeds toe, zowel met ijs (H₂O) als ‘droogijs’ (CO₂). En ook kleine viskotters maken nog altijd gebruik van ijs ‘van de wal’.

De opkomst van kunstmatige koeling
Aan de grootschalige toepassing hiervan kwam uiteindelijk een einde door de invoering van de mechanische opwekking van koude. Dat gebeurde echter pas in de 19e eeuw, toen voor het eerst serieuze pogingen werden ondernomen om kunstmatige koeling tot stand te brengen. Rond het midden van die eeuw slaagden ingenieurs erin door middel van het comprimeren van bepaalde stoffen, zoals ammoniak en zwaveldioxide, op mechanische wijze water te bevriezen. Het was de eerste toepassing die aansloot op de praktijk van het bewaren en importeren van natuurlijk ijs.

Aanvankelijk kwam de opkomende vraag naar kunstmatige koeling onder andere uit bierbrouwerijen. 

Maatschappelijke behoefte
In Europa en Noord-Amerika ontstond een steeds grotere maatschappelijke behoefte aan koeling. Aanvankelijk kwam die vraag vooral uit de behoefte van het brouwen van bier, het bewaren levensmiddelen en de vervaardiging van consumptie-ijs. De natuurlijke koudebronnen waren echter te duur (importeren van ijs) of schoten te kort (bewaren in ijskelders tot aan de zomermaanden).

Koelvraag bij brouwerijen
De vraag om koeling kwam vooral op door de vervaardiging van onder andere banketbakkersproducten en het brouwen van bier, vooral na de toenemende populariteit van het brouwsysteem met ondergisting (zoals bij Pilsener). Voor dat proces is constante koeling een voorwaarde. De toenmalige brouwerij van Heineken in Amsterdam was een van de eerste bedrijven die op grote schaal kunstmatige koeling toepaste zodat de import van ijs niet meer noodzakelijk was.

Opmars van de koelkast
Er ontstonden koel- en vrieshuizen waarin levensmiddelen langere tijd konden worden bewaard. Transport van vlees uit Zuid-Amerika kon nu plaatsvinden in koel- en vriesschepen. Vanaf de jaren dertig (VS) tot na Wereldoorlog II (Europa) kwam de koelkast in opkomst als algemeen gebruikt apparaat voor het bewaren van voedsel in winkels en woningen. Dit had een enorm effect op de wijze waarop levensmiddelen werden gedistribueerd voor de bevolking van de steeds grotere steden.

Ontwikkeling van airconditioning
In de jaren dertig van de vorige eeuw kwam in de VS de ontwikkeling van airconditioning op gang. Doel was het ontwikkelen van een aangenamer leefklimaat in gebouwen. Dat was niet uitsluitend voor het gerief. Door middel van airconditioning werden staten met een ongunstig (te warm) klimaat in het zuiden van de VS ook voor de doorsnee-Amerikaan bewoonbaar.
In Nederland kwam de behoefte aan interne klimaatregeling pas aan het einde van de 20e eeuw op gang. Aanvankelijk werd airconditioning in ons land ervaren als een dure luxe. Voorlopers waren de kantoorgebouwen die in volume groeiden en waar het binnenklimaat alleen met behulp van airconditioning dragelijk werd. De auto-industrie heeft airconditioning twintig jaar geleden onder het grote publiek gebracht. Toen men daardoor het effect ervan in de praktijk ondervond, groeide de behoefte aan deze comfortkoeling ook in particuliere woningen.